Bu makalemizde, katılımcı sözlüklerin neden konu edildiği teorik alt yapı göz önüne alınarak değerlendirilecektir. Ayrıca bu sözlüklerin sözlü kültürle yakın ilişkisi çözümlenecek ve kurallarının oluşturulma biçimindeki gündelik yaşam ve halk bilgisine dayanan ayrıntılar tartışılacaktır.
Alan araştırması yapılacak konunun belirlenmesi, araştırma yapılacak alanın seçiminde etkili bir rol oynar. Bu çalışmada da, internet folkloru/netlore bağlamında sözlü kültür ürünlerinin dönüşümü araştırma konusu olarak belirlenmiş ve bu dönüşümün araştırma alanı olarak da katılımcı sözlükler seçilmiştir. Bu sözlükler gündelik hayatla ve gündemdeki konularla ilgili başlıklara yer veren, yazarların sürekli yeni başlıklar ekleyebildiği, sözlükteki konularla ilgili yeni yorumlar yapıp, tanım ve örnek verebildiği, kendine özgü bir gelenek yaratan ve jargona sahip olan, genellikle gençleri bir araya getiren değişime açık içeriği ile internete özgü sözlüklerdir. Bu durum tıpkı köy meydanlarında, cami avlularında, köy odalarında, kıraathanelerde, bayram yerlerinde bir araya gelerek sohbet eden halk topluluğunun internet ortamındaki buluşması gibidir. Dolayısıyla bu sözlükleri sözlü kültür üretimleri bağlamında incelemek folklorun internet üzerinde üretimini sürdürdüğünü göstermek açısından önemlidir. İnternet üzerindeki sözlü kültür ürünlerinin incelemesi ise, Türkiye’de en çok bilinen ve kullanılan dört büyük katılımcı sözlük olan Ekşi Sözlük, İTÜ Sözlük, Uludağ Sözlük ve İnci Sözlük üzerinden yürütülmüştür.
İnternet üzerinden alan araştırması ve klasik folklorik alan araştırması yöntemsel olarak pek çok açıdan benzerlik gösterir. Örneğin klasik yöntemde araştırma yapılacak alana çıkmadan önce araştırmacının, alanla ilgili kaynak taraması yapması, o bölgede kullanılan dille ilgili bilgi sahibi olması ve araştırma sırasında kullanacağı malzemeleri hazırlaması gerekmektedir. Kenneth S. Goldstein Sahada Folklor Derleme Metotları adlı kitabının “Sahaya Çıkmadan Önce Yapılacak Hazırlıklar” bölümünde, konuyla ilgili eserlerin okunması, alanda daha önce derleme yapan kişilerle ve bölgenin ileri gelenleriyle görüşülmesi, daha önceki kayıtların ve çekilen filmlerin incelenmesi ve alanda kullanılacak malzemenin hazır duruma getirilmesi gerektiğinden söz etmiştir. İnternet üzerinden yapılacak alan araştırmalarında da, konuya göre seçilen internet sayfaları hakkında genel bir bilgiye sahip olmak ve o sayfalarda kullanılan dile hâkim olmak gerekmektedir. Netnograflar da araştırma yöntemlerinin ilk aşamasında araştırmanın amacına uygun çevrimiçi toplulukların belirlenmesi ve bu toplulukların üyelerinin içerik ürettikleri mecraların ürettikleri online içeriğin azami düzeyde tespitinin önemli olduğunu belirtmişlerdir. Bu çalışmada da, alan araştırmasının internet üzerinde dört katılımcı sözlük özelinde yapılabilmesi için öncelikle, bu sözlüklerin genel özellikleri hakkında gerekli bilgiler elde edilmelidir.
Katılımcı sözlükler, kendi içinde konularına göre sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmayı üç başlık altında yapan Aslıhan Bozkurt ve Serdar Biroğul, “Bilgiyi, “kümülatif bir biçimde oluşturup paylaşan” siteler: Etkileşimli sözlükler” başlıklı yazılarında bunları şu şekilde sıralamışlardır: “Genel Etkileşimli Sözlükler”, “Tematik Etkileşimli Sözlükler” ve “Üniversite Sözlükleri”. Çalışma alanı olarak seçilen Ekşi Sözlük, Uludağ Sözlük, İTÜ Sözlük ve İnci Sözlük de hemen hemen her konuya yer veren genel katılımcı sözlükler kategorisinde değerlendirilmektedir. Bu sözlüklerin genel özellikleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye yer vermek, çalışma alanı hakkında bilgi edinmek açısından faydalı olacaktır.
Araştırma alanı olarak seçilen bu sözlüklerden Ekşi Sözlük bugün, özellikle gençler tarafından, Türkiye’nin en çok kullanılan internet sitelerinden biri hâline gelmiştir. Ekşi Sözlük’ün güncel kullanıcı sayısı 426.593, çaylak sayısı 345.993, onay bekleyen çaylak sayısı ise 106.160’dır (https://eksisozluk.com/). Emet Gürel ve Mehmet Yakın “Ekşi Sözlük: Postmodern Elektronik Kültür” başlıklı makalelerinde Ekşi Sözlük’ü; sözcük, terim, kavram ve kişilere ilişkin bilgi, deneyim, gözlem, espri, yorum, anket, link ile kaynak içeren interaktif bir platform ve veri tabanı olarak tanımlamışlar ve Ekşi Sözlük’ün her türlü kelime ve kavram hakkında kayıtlı yazarların yorumlarını içeren ve katılımcı sözlük -collaborative hypertext dictionary- özelliği gösteren bir web sitesi olduğunu ifade etmişlerdir. Ayrıca, bir bilgisayar programcısı olan ve ‘ssg’ rumuzu –nickname- ile tanınan Sedat Kapanoğlu tarafından, 15 Şubat 1999 tarihinde yaratıldığını belirtmişlerdir (Gürel ve Yakın, 2007: 203). Kapanoğlu, Bilişim Dergisi’ne verdiği röportajda Ekşi Sözlük’ü 1999 yılında, çok eğlenceli olacağını düşündüğü için kurduğunu ve sözlüğün sloganının ise “Kutsal Bilgi Kaynağı” olduğunu belirtmiştir. Bugün Ekşi Sözlük, Türkiye’de katılımcı sözlük anlamında bir ilk olarak diğer sözlükler için öncü olmuş ve her ziyaretçinin erişimine açık olmakla birlikte gençler tarafından en çok kullanılan internet sayfalarından birine dönüşmüştür.
Ekşi sözlüğün yanı sıra, en çok kullanılan katılımcı sözlüklerden formatı hemen hemen Ekşi Sözlük’le aynı olan, kendine özgü bir kültür yaratan ve folklora kaynak sunan diğer sözlükler İTÜ Sözlük, Uludağ Sözlük ve İnci Sözlük’tür. İTÜ Sözlük, başlangıçta İstanbul Teknik Üniversitesi öğrencileri için kurulmuş bir üniversite sözlüğüdür. Fakat bu sözlük bir süre sonra sadece bir üniversite sözlüğü olmaktan çıkarak, internet üzerinden bütün kullanıcıların erişimine açılmış ve hemen hemen her konuya yer vererek, Ekşi Sözlük gibi bir formata sahip olmuştur. Bugün İTÜ Sözlük’ün kullanıcı sayısı 166.545, çaylak sayısı ise 819’dur. Kullanıcılar genel olarak yazar, çaylak, moderatör ve ispiyoncu şeklinde sınıflandırılmaktadır. İTÜ Sözlük kullanıcıları, yorumlarına fotoğraf veya video ekleyebilmektedir. Ekşi Sözlük’te entry olarak adlandırılan üye kullanıcı yorumlarına bu sözlükte “giri” adı verilmektedir. Ayrıca bu sözlüğün İTÜ Radyo, organizasyon bilgilerinin paylaşıldığı Kovan, İTÜ Sözlük Müzesi, üyelerin sohbetine izin veren İTÜ Sözlük Chat ve üyelerin yorumlarına konum bilgisi eklemelerine izin veren Atlas gibi uygulamaları vardır.
Uludağ Sözlük de, İTÜ Sözlük gibi bir üniversite sözlüğü olarak kurulmuştur. Ancak bu sözlük de daha sonra artan kullanıcı sayısı ve hemen hemen her konuda bilgi bulunan içeriği ile genel etkileşimli sözlükler sınıfına dâhil olmuştur. Uludağ Sözlük’ün yazar sayısı 46.479, çaylak sayısı 78.209 ve toplam üye sayısı ise 175.905’tir. Sözlük Moderatörü Gökhan Gürleyendağ, Uludağ Sözlük’ün sahibinin İsmail Alpen olduğunu ve Alpen’in Uludağ Üniversitesi mezunu olması nedeniyle sözlüğün isminin Uludağ olduğunu ifade etmiştir. Sözlüğün “Tanımlanmadık tek bir kelime kalmayana kadar” sloganıyla kurulduğunu belirtmiş; sözlük formatıyla ilgili olarak ise, diğer katılımcı sözlüklere benzer şekilde, üye olan bir kişinin öncelikle çaylak olduğunu, 3 gün ile 3 ay arasında bir sürede yazılarının incelendiğini, bu sürecin sonunda karar verildiğini dile getirmiştir. Uludağ Sözlük kullanıcıları da moderatör, yetkili, gammaz, yazar ve çaylak olarak sınıflandırılmaktadır. Ayrıca sözlük video, galeri, quiz, radyo, haber, haritalar, ilan gibi uygulamalar sunmaktadır (http://uludagsozluk.com/hakkinda/).
İnci Sözlük ise, katılımcı sözlük tarzında ve internet üzerinden erişime açık bir sitedir. Sözlüğün yazar sayısı 274.178, çaylak sayısı 2.540 ve toplam kullanıcı sayısı 387.712’dir (http://inci.sozlukspot.com/). İnci Sözlük’ün en eski yöneticisi Gürkan Dündar Bilişim Dergisi’ne verdiği röportajda, İnci Sözlük’ün 16 Aralık 2009’da kurulduğunu belirtmiş, kuruluşundan bu yana Serkan İnci önderliğinde sürdürüldüğünü ve sloganlarının Can Yücel’den yola çıkarak “altını şer, incisi ker” olduğunu ifade etmiştir. İnci Sözlük içerik olarak, diğer sözlüklere göre, biraz daha argo kullanımlara yer vermektedir. Kullanıcıları ise, diğer katılımcı sözlüklerde olduğu gibi, moderatör, yetkili, gammaz, yazar ve çaylak olarak sınıflandırılmaktadır. Ayrıca sözlük incioyunlar, incicaps gibi uygulamaları kullanıcılarına sunmaktadır (http://inci.sozlukspot.com/).
Araştırma alanı olarak seçilen dört katılımcı sözlükte gammaz (ispiyoncu), çaylak, nesil ve nickname (takma isim) gibi sözlü kültürde de karşılığı bulunan kavramlar yer almaktadır. Sözlüklerdeki bu kavramlar aslında günlük yaşam deneyimlerindeki birçok unsuru bize sanal ortamda sunmaktadır. Örneğin, sözlüğe üye alımında her kullanıcının bir nickname alması gerekmektedir. Bu adlandırmalar ile günlük hayatta kullanılan lakaplar arasında benzerlik kurulabilir. Sözlüğe yeni üye olan yazar adaylarına ise “çaylak” adı verilmektedir. Üye olan kullanıcıların bir takma isme (nickname) sahip olarak yazar olabilmeleri için geçirmeleri gereken bir deneme süresi vardır. Sedat Kapanoğlu, sözlükte yazar olabilmek için şartın, sadece sözlük formatına uygun 10 entry girmek olduğunu ve yazılan entrylerde dikkat edilmesi gerekenin de bir sözlüğe yazar gibi yazmaktan ibaret olduğunu ifade etmiştir. Formata uygun 10 entry girerek yazar olmaya hak kazanan adaylara ise, sözlük ile kullanıcı anlamındaki İngilizce “user” kelimesinin birleştirildiği “suser” denilmektedir. 1000 entry giren yazarlar, “azimli” olarak adlandırılmaktadır. Sözlükteki çaylak aşamasını tamamlayan üyelerin yazar aşamasına geçmesi ise, sözlü kültürdeki erginleme aşamalarına benzetilebilir. Çaylaklar, yazar topluluğuna katılabilmek için birtakım şartları yerine getirir ve böylece topluluğa katılmaya hak kazanırlar. Katılımcı sözlüklere üye alımı sürekli yapılmamaktadır. 2010 yılına kadar belirli aralıklarla toplu yapılan alımlardaki gruplar ise sözlük jargonunda, “nesil” olarak adlandırılmaktadır. Sözlüklerdeki “nesil” törenini topluluğa kabul edilme ritüeli gibi düşünmek de mümkün olabilir. Aynı zamanda sözlüğe alınan üyelerin bu nesil töreni, kuşak kavramı ile açıklanarak kuşaklar arası aktarımın da bu sözlüklerde var olduğu söylenebilir.
Günümüzde katılımcı sözlükler, bilgi edinmek amacıyla kullanılmakla birlikte; üyeleri tarafından sürekli takip edilen, güncel olaylarla ilgili bilgilere, değerlendirmelere yer veren ve özellikle gençlerin zaman geçirdiği sanal sosyal mekânlar hâline gelmiştir. Üyelerinin bir araya gelerek halkı oluşturduğu bu mekânlarda paylaşılan da bir bakıma halk bilgisi ürünleridir. Çünkü kullanıcılar, günlük deneyimleriyle ilgili pratikleri kendi bakış açılarıyla şekillendirerek entrylerine yansıtmaktadır. Üyelerin şahsi düşünceleri ile şekillenen bu sözlüklerde, maddelerin doğruluğu ya da yanlışlığı sorgulanmamakta, entryler yorum veya değerlendirme olarak ele alınmaktadır. Aslıhan Bozkurt ve Serdar Biroğul “Bilgiyi, “kümülatif bir biçimde oluşturup paylaşan” siteler: Etkileşimli sözlükler” başlıklı yazılarında, bu sözlüklerin bilginin kümülatif bir biçimde oluşma, oluşturma, paylaşma ve kategorize eden siteler olarak bilindiğine ve bu nedenle de katılımcı sözlüklerdeki bilgilerin doğru ve yanlış olarak değil de, konu hakkında yapılmış bir öneri, bir fikir yürütme olarak görülmesi gerektiğine dikkat çekmişlerdir. Bülent Cumhur Erol ise, sözlük sitelerindeki yorumların binlerce değişik insan tarafından, dolayısıyla da binlerce farklı bakış açısından yapıldığını vurgulamıştır. Bu nedenle sözlük, dışarıdan bakıldığında, özgür bir platform gibi görünmektedir. Bu durum katılımcı sözlük formatındaki bütün sözlükler için geçerlidir. Uludağ Sözlük moderatörü Gökhan Gürleyendağ, Bilişim Dergisi’ne verdiği röportajda, sözlüğe giriş yapıldığında “Yazılanların hepsi doğru olmamakla beraber sadece Uludağ Sözlük yazarlarını bağlamaktadır.” uyarısının bulunduğuna dikkat çekmiştir ve sözlükteki her şeyin doğru olamayacağını ifade etmiştir. Nilay Ulusoy “Sözlüklerdeki Sinema Sevgisi: New York’ta Beş Minare ve Çoğunluğun İnternet Sözlüklerine Yansıması” başlıklı makalesinde, Ekşi Sözlük’ün yanı sıra art arda kurulan Uludağ Sözlük ve İTÜ Sözlük’te ‘yazar’ statüsüyle belirli konulara ilişkin fikir ve görüşlerini beyan eden üyelerin, belirli bir konsept ile sınırlandırılmamış olması, yazarların nispeten özgür ve yaratıcı hareket etmesine olanak tanıması ile forumlardan; ansiklopedik bilginin ötesinde bilgi aktarımına izin vermesi, yazarların kişisel yorum ve düşüncelerine açık olması ve görüş çeşitliliğine fırsat vermesi ile de diğer tüm sözlüklerden farklı bir görünüm arz ettiğini ifade etmiştir. Diğer bir açıdan ise Ulusoy, söz konusu sözlüklerin yazarlara geçmişteki edilgen rollerinden sıyrılarak, etken rolüne dönüşmeleri için elverişli bir ortam sunduğunu, böylelikle de sözlük yazarlarının, üstlendikleri kanaat önderi misyonuyla hayatın gidişatına aktif olarak katkıda bulunma fırsatı elde ettiklerini eklemiştir. Fakat sözlük içindeki format, bu denli özgür görünüşünün yanı sıra, bir kurallar bütünü çerçevesinde işlemektedir. Emet Gürel ve Mehmet Yakın da “Ekşi Sözlük: Postmodern Elektronik Kültür” başlıklı makalelerinde Ekşi Sözlük’ün işleyişine ve yapılanmasına göz atıldığında, son derece yoğun bir hiyerarşinin ve denetim mekanizmasının söz konusu olduğunu, bu doğrultuda da ssg rumuzu –nickname- ile tanınan sözlük kurucusu ve kural koyucusunun yanı sıra sözlüğün şekillenmesinde ve faaliyet göstermesinde kullanıcıların aktif bir rol üstlenen ‘moderatör’, ‘gammaz’, ‘praetor’ ve ‘yazar’ statüleri kapsamında gruplanabileceğini belirtmişlerdir. Yazarların yorumlarının takibi “gammaz” adı verilen üyeler tarafından yapılmakta ve sözlük içeriğine uymayan yorumlar şikâyet edilerek moderatörler tarafından kaldırılmaktadır. Ayrıca, yine sözlük içeriğine uymamaya devam eden yazarlar, moderatörler tarafından yazarlıktan çıkarılmakta, bu duruma ise “yazar uçurma” adı verilmektedir. Katılımcı sözlüklerin, klasik sözlüklerdeki gibi doğru bilgi vermeyi amaçlamadığı, üyelerin yorum ve değerlendirmelerine yer vererek bir bakıma, konuyla ilgili yol gösterici olma özelliğini taşıdığı söylenebilir.
Katılımcı sözlükler artık yeni nesil tüm sözlük yapılanmalarında yer alır hale geldi. Öyle ki artık bir tercüme ofisinin açtığı sözlük uygulamasına katkı sağlayabilirsiniz. Örneğin Ankara’daki Net Tercüme ofisinin yayına aldığı Net Tercüme Sözlük üzerine katkı sağlayabileceğiniz modül mevcut. Ayrıca hiç bir yerde bulamayacağınız kategoriye göre kelimelerin çevirileri ve aynı kategori içerisinde cümlede kullanımlarını görmeniz büyük yarar sağlamakta.
Bugün internet üzerinden arama motorları sayesinde araştırmacılar, çok kısa sürede gerekli bilgileri elde etmektedir. Ayrıca arama motorlarından daha önce kullanılmaya başlayan ve bilgi aktarımını sağlayan katılımcı sözlüklerin de araştırmalar için kaynak sunduğu ve daha güncel bilgilere yer verdiği söylenebilir. İHL Sözlük’ün sahibi Said Ercan, Bilişim Dergisi’ne verdiği röportajda, bu sözlükleri kıraathaneye benzetmiş ve sanallaşan insanın gündem hakkındaki fikirlerini sözlük aracılığıyla belirtmeyi tercih ettiğini ifade etmiştir. Arama motorlarından ya da diğer internet sitelerinden farklı olarak katılımcı sözlüklerde, konuyla ilgili bilgiler üyelerin yorumlarıyla ve tanımlarıyla oluşmakta ve her yeni üye yorumuyla birlikte sözlükte yer verilen bilgi yeniden yaratılmaktadır. Bu açıdan katılımcı sözlüklerdeki konu başlıklarının ve içeriklerinin sürekli yenilendiği ve bu sözlüklerin bilgi edinmek için her zaman hızlı ve güncel bir kaynak sunduğu ifade edilebilir. Bu bilgilerin doğruluğunun sorgulanması ise, yukarıda ayrıntılı olarak tartışıldığından burada bu konuya değinilmemiştir.
